Խորհրդային կարգերի հաստատումը Հայաստանում

Խորհրդային կարգերի հաստատումը Հայաստանում սկսվեց 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին, երբ Հայաստանը հայտարարեց խորհրդային իշխանության հաստատման մասին։ 1918-1920 թվականների ընթացքում Հայաստանը անցավ քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական դժվարությունների միջով։ 1920 թվականի աշնանը ՀայաստանիՀանրապետության վիճակը խիստ ծանրացավ։ Թուրք-հայկական պատերազմի հետևանքով երկրում առաջացավ սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամ։ Հատկապես ծանրացավ գաղթականների վիճակը։ Իսկ ընդհանրապես հանրապետության բնակչության վրա կախված էր սովի սպառնալիքը։

Պատմական համատեքստ

1. Անկախության հռչակում. 1918թ. մայիսին Հայաստանը հայտարարեց իր անկախությունը, սակայն քաղաքական անկայունությունը հանգեցրեց երկրում քաղաքացիական պատերազմների և արտաքին սպառնալիքների։
2. Միջազգային իրավիճակ. Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918թթ․) արդյունքում Հայաստանը ունեցավ 650-700 հազար զոհված զինծառայող (կեսը օսմանյան կայսրության բանակում, մյուս կեսը՝ ռուսական կայսրության բանակում, ինչպես նաև մոտ 50 000՝ Ֆրանսիական, Բրիտանական, Ամերիկյան բանակներում) ստացավ 700 հազար փախստականներ, պատմական Հայաստանի հողերի կորուստ (դրանց վերադարձի մշուշոտ հույսեր) և դատավարություններ՝ Հայոց ցեղասպանությունն իրագործած երիտթուրքական կուսակցության անդամներից ոմանց հանդեպ, որոնք ավարտվեցին ընդամենը երիտթուրքական մի քանի երկրորդական դեմքերի մահապատժով ու բանտարկությամբ։
3. Սոցիալիստական հեղափոխություն Ռուսաստանում. 1917թ. հոկտեմբերի հեղափոխությունից հետո Բոլշևիկները իշխանության եկան Ռուսաստանում, և սկսեցին աջակցել կոմունիստական շարժումներին նախկին Ցարական Ռուսաստանի ողջ տարածքով՝ ներառյալ Հայաստանը։

Խորհրդային կարգերի հաստատումը

1920-ի Հոկտեմբերի 27-29-ը Ռուսաստանում տեղի ունեցան զինված խռովություններ, որոնք ավարտվեցին խորհրդային կառավարության հաստատմամբ։

ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի (Ռուսաստանի կոմունիստական (բոլշևիկների) կուսակցության կենտկոմի) հանձնարարությամբ 1920-ի նոյեմբերի սկզբին Բաքվում Հայաստանի դրության հարցը քննարկվում է Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյի և Ադրբեջանի Կենտկոմի քաղբյուրոյի համատեղ նիստում: Նոյեմբերի կեսերին Հայաստանի ժողովրդական մասսաների հեղափոխական պայքարը գլխավորելու համար կազմվում է Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե հետևյալ կազմով՝ Սարգիս Կասյան(նախագահ), Սահակ Տեր-Գաբրիելյան, Ասքանազ Մռավյան, Ավիս Նուրիջանյան, Ալեքսանդր Բեկզադյան և Իսահակ Դովլաթյան, իսկ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոի Հայաստանի կոմկուսակցության առաջին քարտուղար է նշանակում Գևորգ Ալիխանյանին:

1920 թվականի նոյեմբերի 23-ին Հայաստանի Հանրապետության Խորհրդարանի արտակարգ նիստում, որն ընթանում էր Ամերիկայից նոր վերադարձած Հովհաննես Քաջազնունու նախագահությամբ, Համո Օհանջանյանի Բյուրո-կառավարությունը ներկայացնում է իր Հրաժարականը։  Նույն նիստի ընթացքում վարչապետ է ընտրվում Խորհրդարանի անդամ, կառավարության գյուղատնտեսության և պետական գույքի նախարար Սիմոն Վրացյանը։

Ռազմահեղափոխական կոմիտեն, նոյեմբերի 29-ի վաղ առավոտյան անցնելով սահմանը, մտնում է Իջևան և գլխավորում Հայաստանի հյուսիսային շրջաններում մասսայաբար ծավալված ապստամբությունը՝ դաշնակցական կառավարության դեմ: Ապստամբները ձերբակալում են դաշնակցական պաշտոնյաներին և տեղում հայտարարում սովետական իշխանություն: Այսպիսով, Հայաստանի ապստամբ բանվորներն ու գյուղացիները, կոմունիստական կուսակցության ղեկավարությամբ, տապալում են դաշնակցականներին։ Այսպիսով 1920 թվականի դեկտեմբերի սկզբին Խորհրդային Ռուսաստանը բռնազավթում է Հայաստանը, այն վերանվանում Հայաստանի խորհրդային սոցիալիստական հանրապետության, և այնտեղ հաստատում դրածո վարչախումբ։

Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո, 1921 թվականի փետրվարին տեղի է ունենում փետրվարյան ապստամբությունը՝ խորհրդային կառավարության անիրավությունների դեմ։ Սակայն արդեն ապրիլին այն ճնշվում է բոլշևիկների կողմից։ Սիմոն Վրացյանը, որն ապստամբության օրերին գտնվում էր ընդհատակում և դեմ էր ապստամբության գաղափարին, գլխավորում է Հայրենիքի Փրկության Կոմիտեն։ Ավելի քան մեկ ամիս տևած քաղաքացիական բախումերի անհաջող ելքի պատճառով Վրացյանը անցնում է Զանգեզուր, որից հետո Պարսկաստանի միջով Նժդեհի հետ դուրս գալիս երկրից։

Բռնազավթման առաջին ամիսներին բոլշևիկները սպանում են հարյուրավոր հայ սպաների, մտավորականների, Հայաստանի կառավարության անդամների, որոնք հրաժարվում են համագործակցել զավթիչների հետ։ 1921 թվականին բոլշևիկները հազարավոր հայ սպաների և մտավորականների աքսորում են Ադրբեջանի և Ռյազանի բանտեր։

1921թ.-ին Երևանում հիմնվում է Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը, որի նախագահի պաշտոնը ստանձնում է Ալեքսանդր Միկոյանը։

Արդյունքներ և ազդեցություն

• Սոցիալական փոփոխություններ. Խորհրդային կարգերի հաստատմամբ Հայաստանում սկսվեց լայնամասշտաբ սոցիալական և տնտեսական բարեփոխումների գործընթաց, ներառյալ հողային քաղաքականություն, արդյունաբերության պետականացման և կրթության բարեփոխումներ։
• Քաղաքական վերահսկողություն. Խորհրդային իշխանությունները գործադրեցին քաղաքական վերահսկողություն, ինչի արդյունքում տեղի ունեցան <<մաքրումներ>> և քաղաքական ճնշումներ ընդդիմության նկատմամբ։