Համաշխարհային մուլտիպլիկացիայի պատմություն

Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ մենք բոլորս գիտենք,թե ինչ է մուլտֆիլմը, սակայն կարծում եմ դա այդքան միանշանակ չի, նույնիսկ լավագույն մուլտիպլիկատորների համար։  Մինչ մուլտի պատմությանը անցնելը, կցանկանայի հստակեցնել, թե ինչ է անիմացիան։ Շատերը այն չեն տարբերում մուլտից, սակայն անիմացիան շատ ավելի նեղ հասկացություն է։ Հենց անիմացիա բառը ծագել է լատիներեն animō բառից, որը նշանակում է «կենդանացնել» կամ «կյանք տալ»։ Անիմացիա կարելի է համարել ցանկացած շարժվող պատկեր, և եթե նման երևույթը մի ժամանակ հանդիպում էր հիմնականում մուլտֆիլմերում, ապա հիմա անիմացիա կարող ենք տեսնել գրեթե ամենուր, օրինակ կայքերում կամ գովազդներում։ Իսկ մուլտֆիլմը, որքան էլ տարօրինակ կարող է հնչել, ծագել է անգլերեն multiplication բառից, որը նշանակում է բազմապատկում, և մուլտֆիլմը ի տարբերություն անիմացիայի պետք է ունենա կինոյի հատկանիշներ, որոնցից ամենահիմնականը սցենարն է։ Սակայն այն ինչ ասացի նույնպես շատ միանշանակ չէ, որովհետև երբեմն շատ պարզ անիմացիաների մեջ կարելի է գտնել հիմնավորված սցենարներ։ ԵՎ հարց է առաջանում, թե ինչո՞վ են այդ դեպքում տարբերվում ինչ-որ ապրանքի գովազդը և մուլտֆիլմը։ Կարելի է ասել, որ մուլտֆիլմի և անիմացիայի հստակ սահման չկա, և յուրաքանչյուր տեսանյութ, որ մենք դասում ենք այդ երկու երևույթներից մեկին գտնվում են այդ հասկացությունների արանքում, պարզապես կախված նրանից, թե որ երևույթին է ավելի մոտ, մենք ունենում ենք համապատասխան տպավորություն։ Կարելի է ասել և՛ կինեմատոգրաֆիայում, և՛ մուլտիպլիկացիայում չկան հստակ սահմաններ  ժանրերի, ինչպես նաև կինոյի և մուլտֆիլմի միջև (որքան գնում է, այնքան ավելի շատ անիմացիա է կիրառվում կինոյի մեջ), ֆիլմերում առկա երաժշտության և sound design – ի միջև, և այլն։ Առաջին ֆիլմերում ձայնի բացակայությունը ավելի է անորոշ դարձնում վերջինների և անիմացիայի տարբերությունը։ Անպես որ առաջին ֆիլմերը զգալիորեն տարբերվում էին ժամանակակից գաղափարներից, այն ժամանակ չկար առանձնապես տարբերություն տեսանյութի և ֆիլմերի միջև։

Անիմացիայի ստեղծումը։

Հիմնականում ընդունված է համարել, որ կինոն ստեղծել են ֆրանսիացի Լյումիեր եղբայրները։ Սակայն նրանց նկարած ֆիլմերում ավելի քիչ կինեմատոգրաֆիա կար, քան թատրոնում։ Այնպես, որ ֆիլմի գյուտի ստեղծումն ինձ համար շարունակում է անորոշ մնալ։ Պարզապես մարդու արարումից ի վեր սկսեցին ձևավորվել արվեստի բազմաթիվ ուղղություններ՝ կերպարվեստ, բանահյուսություն, երաժշտություն, պար, թատրոն և այլն։ Իսկ Լյումիեր եղբայրների տեսանյութի տեխնոլոգիայի գյուտը, գործիք դարձավ, որպեսզի մի շարք արվեստի ճյուղեր միավորվելով մի բանի մեջ ու ստեղծեն մի հզոր երևույթ, որին անվանում ենք կինո, կամ մուլտ։ Որպես այդպիսին մուլտի գյուտը դժվար կլինի վերագրել ինչ որ մեկին։ Որովհետև, երբ ստեղծվեց տեսանյութը Լյումիեր եղբայրերի կողմից, բոլորի համար ակնհայտ էր, որ եթե շարժվող պատկեր ստանալու հիմքում ընկած է բազմաթիվ պատկերներ արագ թերթելը, ապա այդ պատկերները կարելի է ստանալ, թե՛ տեսախցիկի շնորհիվ, և թե՛ սովորական նկարչության միջոցով։ Լյումիեր եղբայների գյուտը կարելի է համարել ընդհանուր կինոյի և մուլտի համար։

Սակայն անկախ ամենից ակնհայտ է, որ դա նոր սկզբունք էր։ Լյումիեր եղբայրները կինոյի և մուլտի պատմության մեջ իրենց կարևորագույն դերն ունեցան։ Օրինակ Խորհրդային միությունում Մուլտի պատմության հիմքում է Վլադիսլավ Ստորևիչը, ով համարվում է stop motion անիմացիայի հիմնադիրը, և շատերի համար առաջին մուլտիպլիկատորը։ Նրա առաջին գործը Прекрасная Люканида մուլտֆիլմն էր, որտեղ Ստորևիչն օգտագործում էր իրական բզեզներ։ Պարզապես եթե տեսանյությում տեսախցիկն ավտոմատ կերպով մեծ արագությամբ լուսանկարներ էր անում, ապա անհրաժեշտ էր այդ լուսանկարները նույն արագությամբ թերթել, որպեսզի ստացվի շարժվող պատկերը։ Այս դեպքում լուսանկարներն արվում էին ձեռքով, և ամեն լուսանկարից առաջ կադրում երևացող անհրաժեշտ օբյեկտները մի փոքր շարժում էին։ Դա հենց stop motion տեխնոլոգիան է։

Ֆրանցիայում առաջին մուլտֆիլմերից համարվում է Շառլ-Էմիլ Ռեյնոյի «Խեղճ Պիերոն» մուլտֆիլմը, ի դեպ այն ավելի հին է, քան Լյումիեր եղբայրների առաջին ֆիլմը։ Իսկ Մեծ Բրիտանիայում առաջին մուլտֆիլմը համարվում է Արթուր Մելբուրն-Կուպերի գործը, որում նա կրկին stop motion տեխնոլոգիայով կենդանացրել է սովորական լուցկիներ։

Սակայն, անկախ այդ առաջընթացներից, անմիացիան հիմնականում համարվում էր պարզապես հետաքրքիր ավանգարդային տեխնոլոգիա, որով հետաքրքրված էին տարբեր մասնագիտության տեր մարդիկ։ Պարզածես որոշները հետաքրքրությունից ելնելով մուլտֆիլմներ էին ստեղծում՝ ավելացնելով իրենց կողմից մի նոր մոտեցում, սակայն Ստորևիչի պես լրջորեն շատ քչերն էին աշխատում հենց այդ ոլորտում, մյուսների դեպքում շեշտն ավելի շատ դրվում էր կինոյի վրա, իսկ անիմացիան շարունակում էր համարվել պարզապես հետաքրքիր տեխնիկա, որը կարելի է օգտագործել կինոյում։ Խորհրդային Միությունում սկսվում է ծանր շրջան, և անիմացիան ավելի շատ կիրառվում է պրոլետարիկական պրոպագանդաներում։ Մեկ այլ ավելի մաշտաբային անիմացիոն նախագիծ հանդիսացավ 1924թ․- ի <<Межпланетная Революция>> մուլտֆիլմը, իսկ 1925թ․- ին ստեղծվեց խորհրդային առաջին լիամետրաժ մուլտֆիլմը <<Китай в огне>>, այդ նույն ստուդիայում սկսեցին իրենց ճանապարհը բազմաթիվ մուլտիպլիկատորներ, նրանք փորձարկում էիր բազմաթիվ տեխնոլոգիաներ, և այդ շրջանում առաջին անգամ միտք գոյացավ ստեղծել մուլտֆիլմեր երեխաների համար, որովհետև երեխաները, ի տարբերություն մեծահասակների հավատում էին նկարված պատկերի իրականությանը։ Այդ ամենին զուգահեռ Ամերիկայում անիմացիոն փորձեր էր սկսել Ուոլտ Դիսնեյը, ում գործերից հետագայում ազդվեցին ողջ աշխարհի անիմատորներ։

Մուլտիպլիկացիան հիմնականում զարգանում էր Ամերիկայում և Խորհրդային Միությունում։ Ամերկյան անիմացիաները, մինչ Դիսնեյի գալը, իրար նման էին։ Իսկ Դիսնեյի ստեղծած կերպարները արդեն ճանաչելի դարձան, հատկապես հայտնի դարձավ Միկի մկնիկը։ Այդ ընթացքում խորհրդային անիմատորների մոտ դեռ չէր ստացվում ստեղծել այդպես ճանաչելի կերպարներ։ Այնտեղ ավելի շատ փորձեր էին անում բազմաթիվ տեխնոլոգիաների հետ։ Շուտով Դիսնեյը ստեղծում է աշխարհում ճանաչված առաջին լիամետրաժ մուլտֆիլմը՝ «Սպիտակաձյունիկը և յոթ թզուկները», այդ մուլտֆիլմը մուլտիպլիկացիայի պատմության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցրել, և Դիսնեյի կազմակերպությանը հասցրել է նոր մակարդակ։ Նման պլաստիկ անիմացիոն շարժումներն այն ժամանակվա համար նորություն էին, և նման արդյուքի Դիսնեյը հասավ rotoskoping օգտագործելով, դա անիմացիայի գործը հեշտացնող և այն ավելի բնական դարձնող տեխնոլոգիա է, որի ժամանակ տեսանյութով նկարում են դերասաններին, հետո կադրերը նկարում են արդեն տեսանյութից օգտվելով։ Պարզապես դերասանի փոխարեն նկարում են պերսոնաժին նույն դիրքով։ Դա կարող է խարդախություն թվալ, սակայն նման պլաստիկայի հասնելն այլ կերպ պարզապես դժվար է պատկերացնել, բացի այդ դա այդքան էլ հեշտ գործընթաց չի ինչպես կարող է թվալ առաջին հայացքից։

Մուլտիպլիկացիայի զարգացումը Սովետական միությունում

Դիսնեյի տեխնոլոգիաները սկսում են կիրառվել նաև Սովետում։ Rotoskoping – ը ամենից ճկուն օգտագործում է Լև Ատամանովը, կամ Լևոն Ատամանյանը՝ առաջին հայ մուլտիպլիկատորը, նրա գործերը այնպես հայտնի են, որ շատերի մոտ խորհրդային բոլոր մուլտերն ասոցացվում են նրա ստեղծած ոճի հետ։ Լևոն Ատամանյանը ստեղծել է հայկական առաջին մուլտֆիլմը՝ <<Շունն ու կատուն>>, նրա նշանավոր գործերն են՝ <<Ձյունե թագուհին>>, <<Ալվան ծաղիկը>>, <<Ոսկե անտելոպան>>, և այլն։ Նրա <<Ձյունե թագուհին>> ֆիլմը ոգևորել է աշխարհահրչակ հայտնի ճապոնացի մուլտիպլիկատոր Հայաո Միյաձակիին։

Հայկական առաջին մուլտֆիլմը՝

Խորհրդային մուլտիպլիկացիայի արվեստում մեծ դեր ունեցավ 1936թ․- ին <<Союз дет мультфильм>> կազմակերպության ստեղծումով, որը հաջորդ տարի վերաանվանվեց <<Союз мультфильм>>։ Այն հսկայական մուլտարտադրության հարթակ էր, որտեղ այն արվեստը, որը ժամանակին համարվում էր ավանգարդային, վերածվեց մաշտաբային արտադրության։ <<Союз мультфильм>> կազմակերպությունը գոյություն ունի նաև հիմա, սակայն ի հակադրություն ողջ աշխարհում լայնորեն տարածվող նոր տեխնոլոգիաների, այս կազմակերպության վերջին արտադրությունները չեն փայլում իրենց որակով և գրավչությամբ։

Կարծում եմ ավելի ճիշտ կլինի թվարկել մի քանի մուլտիպլիկատորների, որոնց ստեղծագործությունները խորհրդային մուլտիպլիկացիայի ծաղկման շրջանում մեծ դեր են ունեցել։

Դավիդ Չերկասսկի

Նա շատ մուլտֆիլմեր չի ստեղծել, սակայն նրա ստեղծած մուլտֆիլմերում ցայտուն կերպով զգացվում է իր ոճը, որը բավականին ավանգարդային էր համարվում այդ ժամանակներում։ Դավիդ Չերկասսկին նաև փորձեր էր անում անիմացիայի և կինոյի համադրության հետ։ Ամենանշանավոր մուլտֆիլմներն են <<Приключения капитана Врунгеля>> և <<Остров сокровищ>>։ Նրա մուլտֆիլմերում առկա են բավականին բարդ անիմացիոն և օպերատրական հնարքներ, բավականին հաջող համադրված են դասական և ապլիկացիոն անիմացիայի տեսակները և առկա է ինչ-որ սեփական տրամադրություն։ Վերևում նշված մուլտֆիլմերից երկուսում էլ օգտագործված են իրական կադրեր, սակայն դրա հիմնական պատճառը ժամկետի մեջ հասցնելն էր։ <<Գանձերի կղզիմ>> գրքի բազմաթիվ էկրանավորումներ կան, սակայն ամենահայտնին և նշանավորը հենց Չերկասսկիի մուլտֆիլմն է, որը բավականին տարածված է նույնիսկ Ամերիկայում։ Առաջարկում եմ պարզապես դիտել նրա մուլտֆիմերից, քանզի համարում եմ դրանք շատ յուրահատուկ իրենց ձևի մեջ։

Յուրի Նորշտեյն

Իմ տեսանկյունից ամենանշանավոր մուլտիպլիկատորներից է, ով կարողացել է շատ բարդ թեմաները նրբորեն փոխանցել մուլտֆիլմի լեզվով։ Այնպիսի գլուխգործոցների հեղինակն է ինչպիսիք են «Цапля и журавль», «Ежик в тумане», «Сказка сказок» և այլն։ Եթե Չերկասսկին ստեղծել է հրաշալի կոմեդիաներ, ապա Նորշտեյնի մուլտֆիլմերը խոսում են բավականին լուրջ թեմաների մասին։ Նրա մուլտֆիլմերի անիմացիան նույնպես արված է շատ նուրբ և հմտորեն, առկա են թեթև շերտեր, որոնց արանքում լույսերի հետ հրաշալի աշխատանք է տարված։ Ընդհանրապես Նորշտեյնի մուլֆիլմերը կատարված են նկարչական լուրջ մոտեցմամբ։ Հեղինակը հենց ինքը ասում է, որի իր մուլտֆիլմերում կա անորոշություն, որը կարևոր է։ Մի խոսքով ես շատ բան չունեմ ասելու, որովհետև այս ստեղծագործությունների մասին պատկերացում ստանալ կարելի է միայն դրանք դիտելով, այնպես որ, եթե դեռ չեք դիտել առաջարկում եմ անել դա հենց հիմա։

Ալեքսանդր Թաթարսկի

Թաթարսկին առաջին հերթին հայտնի է իր «Պլաստիլինե ագռավը» մուլտֆիլմով, քանզի մինչ այդ նման կերպով ոչ ոք չէր օգտագործել պլաստիլինը անիմացիայի մեջ։ Նա ստեղծեց մի ոճ, որը կարծես դասական պլաստիլինով stop motion – ի և ապլիկացիոն անիմացիայի միջև լինի։ Օգտագործելով նույն շերտային հարմարանքը, որ օգտագործում են ապլիկացիոն անիմացիայի ստեղծման համար, նա ստեղծեց բավականին պլաստիկ մուլտֆիլմեր։ Դե այս տերմինները մոտավորապես եմ փորձում հարմարեցնել, որովհետև չգիտեմ, թե որ անիմացիայի տեսակին է դա կարելի է դասել, համենայն դեպս նրան հաջողվեց պլաստիլինի ճկունությունը բավականին հաջող օգտագործել, թե՛ անիմացիայում, և թե՛ գաղափարապես։ Սակայն դա միակ ոճը չէ, որով նա աշխատել է, մինչ այդ նրա հիմնական տեխնոլոգիան, որով ստեղծում էր մուլտֆիլմեր, դա դասական կամ նկարչական անիմացիան էր։

Ռոբերտ Սահակյանց

Ռոբերտ Սահակյանցը բավականին ունիկալ և հետաքրքիր ոճի հեղինակ է։ Նրա մուլտֆիլմերը ճանաչելի են առաջին հայացքից՝ կերպարների, շարժումների, օպերատրական մոտեցումների, սյուժեի մատուցման ձևի համար։ Նա մեծ ճանաչում է ստացել նաև Հայաստանից դուրս, իսկ Հայաստանում մուլտարվեստի հիմնական ներկայացուցիչն է։ Կարծում եմ իմաստ չունի պատմել մուլտֆիլմերի մասին, քանզի ամենայն հավանականությամբ տեսած կլինեք։ Սահակյանցի մուլտֆիլմերում զգացվում է հայկական շունչը։ Շատերդ գիտեք <<Սահակյանց>> ստուդիան, որ բացել է Ռոբերտի որդին, սակայն այդ ստուդիայի արտադրած մուլտֆիլմերը կապ չունեն Սահակյանցի ձեռագրի հետ, կարծում եմ նույն պատմությունն է ինչ ժամանակակից «Союз мультфильм» — ում։

Ալեքսանդր Պետրով Կոնստանտինովիչ

Աշխարհահրչակ օսկարակիր մուլտիմպլիկատոր, ով, ինչպես այս ցանկում շատերը, ստեղծել է մի յուրօրինակ, բավականին գեղեցիկ ոճ։ Նրա մուլտֆիլմերում ամեն կադրը մի ամբողջական նկար է։ Այդ ձևով նրան հաջողվում է ստեղծել յուրահատուկ երազային մթնոլորտ, որը կարծում եմ ամենից շատ նման է Նորշտեյնի մուլտֆիլմերին, սակայն ոճային տարբերությունը բավականին մեծ է։ Նրա մուլտֆիլմերը հիմնականում արված են նկարչական անիմացիայով, սակայն դժվարանում եմ ասել դասական, որովհետև այն բավականին տարբերվում է դասական մուլտֆիլմերի օրինակներից։ Նկանրները՝ կադրերը, արված են ներկերով, իսկ վրձինների փոխարեն օգտագործված են սեփական մատները։ Այո, յուրաքանչյուր կադր իրենից ներկայացնում է մատներով նկարած պատկեր։ Նրա ամենահայտի մուլտֆիլմն է «Старик и море»-ն, որի համար 2000թ․ — ին Պետրովը ստացել է Օսկար։ Ունի նաև այլ բավականին հոջողված մուլտֆիլմեր, որոնցից ամենանշանավորներից մեկը՝ «Корова» մուլտֆիլմը Բեռլինի կինոփառատոնում 1990թ․ ին ստացել է Ոսկե արջ մրցանակը։

Մինչ առաջ անցնելը կցանկանայի նշել խորհրդային մուլտֆիլմերի տպավորիչ պերսոնաժների մասին։ Սկզբնական շրջանում, ի տարբերություն ամերիկյան մուլտֆիլմերի, խորհրդային մուլտֆիլմերում չէին ներկայացվում տպավորիչ պերսոնաժներ, որոնք ի վիճակի են բազմասերիա մուլտֆիլմերի հերոս դառնալ։ Սակայն դա երկար չտևեց, սպորտի և հստակ շարժումների սիրահար ռեժիսոր Բորիս Դյոժկինը 1955թ․ — ին ստեղծեց սպորտին նվիրված «Необыкновенный матч» անունով մի մուլտֆիլմ, որի գլխավոր պերսոնաժները որոշ մշակումներից հետո բավականին տպավորիչ եղան հանդիսատեսի համար։ Դա միակ մուլտֆիլմը չէ, որում երևում են այդ պերսոնաժները, Բորիսը ստեղծել է այդ պերսոնաժների ներկայությամբ սպորտին նվիրված մի ամբողջ մուլտֆիլմերի շարք, ճիշտ է ամեն մուլտֆիլմում պերսոնաժները ձևափոխվել են, սակայն իրենց հիմնական արտահայտիչ ձևը պահպանվել է։

Հրաշալի տպավորիչ պերսոնաժներ ստեղծել է նաև Ֆյոդոր Խիտրուկը։ Նրա մուլտֆիլմերը ոճային առումով բավականին իրարից տարբեր են, սակայն բոլոր այդ մուլտֆիլմերում պերսոնաժների մոտ կարելի է գտնել լավ տպավորիչ գծեր, և հավանաբար նրա նկարած ամենատպավորիչ պերսոնաժներով մուլտֆիլմներն են՝ «Каникулы Бонифация (1965)», «Фильм, фильм, фильм (1968)» և բոլորիս կողմից շատ սիրված «Винни Пух» ը։ Բացի տպավորիչ պերսոնաժներ ստեղծելուց, նա նաև նոր մոտեցում է զարգացրել խորհրդային մուլտիպլիկացիայում՝ «История одного преступления (1962)» մուլտֆիլմով, որում, ի տարբերություն այդ ժամանակվա խորհրդային այլ մուլտֆիլմերի, օգտագործված է ծայրահեղ պարզեցված նկարչություն, այդ մուլտֆիլմով նա ցույց է տվել, թե ինչպես անիմացիան կարող է լրացնել պատկերը, և ինչպես կարելի է նման պարզ նկարչությամբ պատմել լիարժեք պատմություն։

Այլ բավականին հայտնի պերսոնաժ է Կառլսոնը՝ ում մուլտֆիլմի ռեժիսորն է Բորիս Ստեպանցևը, նա բավականին լավ մուլտֆիլմերի հեղինակն է, սակայն, եթե խոսենք հենց տպավորիչ պերսոնաժների մասին, Կառլսոնը հիմնական ներկայացուցիչն է, ում նման պերսոնաժներ կարելի է տեսնել Բորիսի այլ մուլտֆիլմերում։

Ռոման Կաչանովը նույնպես բավականին մեծ դեր ունեցավ մուլտիպլիկացիայի զարգացման ոլորտում հատկապես խորհրդային տիկնիկային անիմացիայում, նրա «Варежка (1967)» մուլտֆիմը, միչ այսօր համարվում է տիկնիկային անիմացիայի լավագույն օրինակներից, դե ամերիկյան և անգլիական ժամանակակից մեծ ստուդիաները չհաշված։ Իսկ ինչ վերաբերվում է տպավորիչ պերսոնաժի ստեղծմանը, նա ստեղծել է խորհրդային ամենայուրահատուկ պերսոնաժներին Չիբուռաշկային, Կոկորդիլոս Գենային, և այդ մուլտֆիլմի մնացած հիշարժան պերսոնաժներին։ Չիբուռաշկա մուլտֆիլմը մեծ տարածում ունի մինչ այսօր, և ոգեշնչում է տարբեր երկրների մուլտիպլիկատորների։

Հենց նոր թվարկեցի մի շարք տպավորիչ պերսոնաժներորվ մուլտֆիլմեր, սակայն ամենահիշվող և բազմասերիա խորհրդային մուլտֆիլմը կարծում եմ «Ну, погоди!» ն է։ Այդ, նապաստակի և գայլի մասին, զվարճալի մուլտֆիլմի գաղափարը առաջին անգամ երևացել է «союзмультфильм» ի հիմնած «Весёлая карусель» հարթակում, որտեղ սկսնակ մուլտիպլիկատորները ստեղծում էին հետաքրքիր էքսպերիմենտալ անիմացիոն ֆիլմեր։ Խոսքը գնում է Գենադի Սոկոլսկիի 1969թ․ ի «Ну, погоди!» մուլտֆիլմի մասին, ի դեպ այդ ժամանակ տարածում էր ձեռք բերում ամերիկյան «Թոմ և Ջերի» մուլտֆիլմը, որից էլ Գենադին ազդեցություն է ունեցել։ ԵՎ կա վարկած, որ այդ երկու մուլտֆիլմերը սառը պատերազմի մաս են կազմել, Ամերիկան Թոմ կատվի տեսքով ներկայացրել է Խորհրդային միությունը, և Ջերիի տեսքով հենց իրեն, իսկ «Ну, погоди!» մուլտֆիլմը կարծես պատասխան լինի նման կերպով։ Այդ մուլտֆիլմի ընդհանուր նկարչական ոճը տարբերվում է հետագայում նկարված «Ну, погоди!» — ից, սակայն ընդհանուր գաղափարը նույնն է։

Վյաչեսլավ Կոտյոնոչկինը, տեսնելով այդ մուլտֆիմը, որոշեց զարգացնել մտահաղացումը ստեղծելով նման սյուժեով մուլտֆիլմ, և 1969թ․ ին «союзмультфильм» ում դուրս եկավ արդեն մեզ ավելի ծանոթ «Ну, погоди!» — ի առաջին սերիան։ Մուլտֆիլմը հսկայական հաջողության հասավ, իսկ գլխավոր հերոսները սիրվեցին հասարակության կողմից։ Կոտյոնոչկինը յուրաքանչյուր սերիան ստեղծում էր ինչպես վերջինը, սակայն ամեն անգամ հանդիսատեսների կողմից մուլտֆիլմը շարունակելու խնդրանքներով նամակների կուտ էր ստանում։ Խորհրդային միության փլուզումը ազդեցություն ունեցավ, հսկայական տարածում ստացած մուլտֆիլմի վրա, պերսոնաժները ավելի ագրեսիվ էին դառնում, և կորում էր այն խաղաղ մթնոլորտը, որն այդքան ժամանակ գրավում էր հանդիսատեսին։ 2000թ․ — ին Կոտյոնոչկինը մահացավ, և մի քանի սերիաներ ստեղծեց նրա որդին, սակայն դրանք բավականին անհաջող ստացվեցին՝ օժտված լինելով ժամանակակից էլեմենտներով։ ԵՎ «Ну, погоди!» մուլտսերիալն ավարտվեց 2017թ․ ին։ Արդեն մեր ժամանակներում «союзмультфильм» ը ևս մեկ փորձ արեց վերականգնել «Ну, погоди!» մուլտֆիլմը, սակայն այն բավականին անհաջող ստացվեց, և հին ու բարի մուլտֆիլմից ոչ մի լավ բան չհաջողվեց ներառել այնտեղ։

Խորհրդային միությունում ստեղծվեցին բազմաթիվ հրաշալի, տպավորիչ և նորարարական մուլտֆիլմեր, դա մուլտիպլիկացիցյի զարգացման հզոր շրջան էր։ Իսկ հիմա կանդրադառնամ մյուս մուլտիպլիկացիոն էպիկենտրոնին ԱՄՆ — ին։

Մուլտֆիլմերի զարգացումն Ամերիկայում

ԱՄՆ — ն, ի տարբերություն ԽՍՀՄ — ի, այլ մոտեցումներ էր ցուցաբերում մուլտիպլիկացիայի ոլորտում։ Ամերիկյան մուլտֆիլմերը զգալիորեն տարբերվում էին իրենց սցենարային և ոճային մոտեցումներով, բացի այդ եթե խորհրդային մուլտֆիլմները ստեղծվում էին մուլտիպլիկատորների կողմից, որպես արվեստի գործ՝ կրթական նպատակներով, ամերիկյան մուլտֆիլմերը ավելի շատ նման էին կազմակերպությունների արտադրության։

Ամենանշանավոր գործիչը ամերիկյան մուլտարտադրության մեջ Ուոլթ Դիսնեյն էր։ Նրա գործունեությունը մեծ ազդեցություն ունեցավ ամբողջ աշխարհի մուլտիպլիկացիայի վրա։ Սակայն հետաքրքիրն այն է, որ հենց Ուոլթը ո՛չ լավ անիմատոր էր, ո՛չ էլ լավ նկարիչ, Դիսնեյ ստուդիայի հաջողությունները կարելի է համարել բազմաթիվ մասնագետների աշխատանքի արդյունք, սակայն Ուոլթի բնավորության շնորհիվ այդ կազմակերպությունը հասավ այդպիսի ահռելի մաշտաբների։

Ավելի ուշ շրջաններում Ամերիկյան մուլտիպլիկացիան՝ Դիսնեյ ստուդիայի հետ զուգահեռ, սկսեց զարգանալ մասնավորապես բազմասերիա մուլտֆիլմերի շնորհիվ։ «Tom and Jerry», «The Simpsons», «Family Guy», «SpongeBob», «The Pink Panther», «Woody Woodpecker» և այլ բազմասերիա մուլտֆիլմեր ձևավորեցին ժամանակակից ամերիկյան նկարչական մուլտիպլիկացիան: Ձևավորվեց մի ամբողջ բիզնես համակարգ։

Ուոլդից հետո Disney կազմակերպությունը շարունակեց զարգանալ։ Իսկ այդ ընթացքում զարգանում էին առաջին համակարգիչները, և ստեղծվում է 3D — ն։ Աշխարհի առաջին 3D համակարգչային անիմացիան այս ձեռքն է՝

Հետագայում 3D — ն զարգանում է, օգտագործվում է ֆիլմերում հատուկ էֆեկտների կարգավիճակով։ Սակայն հսկայական փոփոխություններ են տեղի ունենում մի կազմակերպության շնորհիվ որը կոչմում է Pixar։ Այն Ստիվ Ջոբսի հովանավորությամբ լրջորեն աշխատում է 3D տեխնոլոգիայի վրա, ստեղծում է իր սեփական համակարգչային ծրագրերը։ Pixar – ն առաջին կազմակերպությունն է, որը 3D  — ով ստեղծել է լիարժեք մուլտֆիլմ։ Շուտով այն համագործակցում է Disney – ի հետ՝ նոր լիամետրաժ մուլտֆիլմ ստեղծելու նպատակով, որը համաշխարհային մուլտիպլիկացիայի պատմության մեջ կգրանցվի, որպես առաջին լիամետրաժ 3D մուլտֆիլմը, խոսքը գնում է <<Խաղալիքների պատմության>> մասին։ Այն աշխարհի ամենաֆենոմենալ նախագծերից է, Pixar – ը ամբողջ ընթացքում Disney – ի հետ անհամաձայնությունների մեջ էր գտնվում, և այդ նախագիծն իրականացնելու համար 3D տեխնոլոգիաները հասցվում են ֆենոմանլ մակարդակի։ Սակայն բոլոր դժվարություններն արդարացվեցին, թե՛ հսկայական շահույթի տեսքով, և թե՛ աշխարհի ամենանոր մոտեցում ցույց տալով և արտոնյալ դիրքը գրավելով։ Այդպես Pixar – ը Disney – ի հետ համագործակցությամբ իրար հետևից ստեղծում է մի շարք, բավականին հոջողված, մուլտֆիլմեր, որոնց ընթացքում զարգացնում են նրանց տեխնոլոգիաները։ Կարելի է ասել, այդ մի կազմակերպությունը փոխեց 3D տեխոլոգիայի մասին պատկերացումը և որակը։ Սակայն որոշ ժամանակ անց Pixar կազմակերպությունը լիարժեք անցնում է Disney – ի վերահսկողության տակ, տեխնոլոգիաները շարունակում են զարգանալ, բայց սցենարային և գաղափարական առումներով նրա որակը իջնում է։ Համենայնդեպս այսօր Pixar – ը զբաղեցնում է 3D  անիմացիայի առաջատարների շարքը։ Ընդհանուր առմամբ մարդկանց մոտ տպավորություն է առաջացել, որ 3D — ն շատ հեշտ բան է, և այդ տեխնոլոգիայով մուլտֆիլմ ստեղծելը նույնպես շատ հեշտ է,  սակայն ես,  որպես անիմացիայի տեսակների մասին պատկերացում ունեցող մարդ, կարող եմ հավաստիացնել, որ դա ընդհանրապես այդպես չէ, նույնիսկ կասեի հակառակը, որ ընդհանուր առմամբ 3D  անիմացիայի ամենաբարդ ձևն է։ Առաջին հերթին 3D  — ն դժվար է սովորել, որովհետև դրա համար պետք է իմանալ ամենաքիչը մեկ ծավալուն բազմաֆունկցիոնալ ծրագիր, որին տիրապետումը լավ մակարդակի հասցնելու համար սովորաբար անհրաժեշտ է մեկ տարուց էլ ավել ժամանակ, բացի այդ ընդհանուր գործընթացը բազմաթիվ ենթաոլորտներ է ենթադրում, որոնցից յուրաքանչյուրը կարելի է համարել մի առանձին մասնագիտություն։ Մի խոսքով, մեկ անհատի համար 3D  մուլտֆիլմ ստեղծելը շատ բարդ գործընթաց է, իսկ դասական և stopmotion անիմացիաներով ցանկացած մարդ կարող է ստեղծել բավականին լավ որակի մուլտֆիլմ, իհարկե այնտեղ նույնպես սովորելու նյութը քիչ չէ, բայց մի հոգու համար բավականին հեշտ է։ 3D – ի մասին այդ պատկերացումը ձևավորվել է կարծում եմ հիմնականում հատուկ էֆեկտների շնորհիվ, որոնցում իրոք 3D  — ն բավականին հեշտացնում է գործը, սակայն որակյալ 3D  մուլտֆիլմեր արտադրում են միայն մեծ կազմակերպությունները, որոնք ունեն առանձին՝ 3D մոդելավորողներ, 3D texturing – ի մասնագետներ, 3D rigging – ի մասնագետներ, 3D անիմատորներ, հատուկ էֆեկտների և միջավայրի մասնագետներ, հզոր համակարգիչներ սովորաբար մի սենյակ զբաղեցնող, և այլն։ ԵՎ ես նոր նշեցի ամենահիմնական գործոնները որակյալ 3D մուլտֆիլմ ստեղծելու, այդ ոլորտում գործող կազմակերպություններն էլ այդքան շատ չեն, որոնք ապահովում են իրոք լավ արդյունք։ Օրինակ Disney – ից և Pixar – ից հետո սովորաբար խոսքը գնում է DreamWorks կազմակերպության մասին, որի հիմնադիրը ժամանակին աշխատում էր Disney – ում, և որոշակի անհամաձայնություններից հետո դուրս եկավ ստուդիայից ու որոշեց հիմնել սեփական մուլտարտադրության կազմակերպությունը։ DreamWorks – ի առաջին մուլտֆիլմը «Մրջյուն Անտս» — ն է՝ 3D  անիմացիայով մրջյունների մասին մուլտֆիլմ, և հետաքրքիր է, որ նույն ժամանակ Pixar – ում նույնպես նկարում էին մրջյունների մասին մուլտֆիլմ՝ «Ֆլիկի արկածները», սակայն այդ երկու մուլտֆիլմերի գործող հերոսները բավականին տարբերվում են։ DreamWorks – ն  ի տարբերություն Disney – ի կամ Pixar – ի չէր ձևավորել իր ոճը և բավականին տարբերվող մուլտֆիլեմեր էր ստեղծում, մեծ մասը 3D –ով, սակայն նրանց ստեղծած ֆիլմերի ցանկում պատահում են նաև և՛ շատ լավ ստացված, և՛ շատ վատ ստացված նկարչական  մուլտֆիլմեր։ Մի խոսքով ընդհանուր առմամբ DreamWorks – ի որակը բնութագրելը դժվար է, սակայն անկախ ամենից, այդ կազմակերպությանն են պատկանում անմպիսի մուլտֆիլմերը ինչպիսին են՝ «Քունք-ֆու պանդա», «Շռեկ», «Ինչպես վարժեցնել վիշապին», «Կոշկավոր կատուն» և այլ շատ մուլտֆիլմեր, որոնք թեև 3D — ի որակով զիջում են Pixar – ին, սակայն մեծ ճանաչում են ստացել աշխարհի կողմից։ Հիմա DreamWorks – ը հստակ ոճ է ձևավորել, որում որոշ չափով 3D — ի հետ բավականին հետաքրքիր ձևով համդրում է 2D անիմացիան։

Stop Motion

Կարծես 3D և դասական անիմացիաների մասին բավականին խոսեցի, սակայն կցանկանայի պատմել Stop motion տեխնոլոգիայի մասին, որը հիմա այնքան մեծ կիրառություն չունի, ինչպես քիչ առաջ նշված ձևերը, սակայն մուլտիպլիկացիայի աշխարհում մթնոլորտ է ստեղծում։ Նորից հիշեցնեմ, որ stop motion տեխնոլոգիայի ժամանակ ամեն կադրը լուսանկարում ենք, այսինքն վերցնում ենք ցանկացած օբյեկտ, այն լուսանկարում ենք և մի փոքր շարժում, և այդպես շարունակ։ Ինչպես արդեն ասել եմ stop motion – ի հիմնադիրը համարվում է՝ Վլադիսլավ Ստորևիչը, նրա առաջարկած տեխնոլոգիան, շատ օգտագործում էին ֆիլմերում հատուկ էֆեկտների համար, օգտագործում էին նաև մուլտֆիլմերում, սակայն stop motion – ի կրառությունը վերածնվեց 1993թ․ — ին «Кошмар перед Рождеством» մուլտֆիլմով, որում stop motion – ը հասնում է մի նոր մակարդակ իր ճկունությամբ։ Այդ մուլտֆիլմի ռեժիսորը՝ Գենրի Սելիկը, նկարել է ևս մեկ աշխարհահրչակ stop motion մուլտֆիլմ՝ «Коралина в стране кошмаров» արդեն Laika կազմակերպությունում, որը այժմ հանդիսանում է աշխարհի ամենախոշոր stop motion մուլտֆիլմեր ստեղծող ստուդիան։ Այդ կազմակերպությունը գտնվում է ԱՄՆ – ում։ Կա ևս մեկ կազմակերպույթուն, որն ակտիվ աշխատում է անիմացիայի այդ տեսակով, խոսքը գնում է անգլիական Ardman կազմակերպության մասին, որը նկարել է «Ship Shon» — ը, «Wallace and Gromit» — ը և այլ նման ոճի մուլտֆիլմեր։ Երկու ստուդիաներն էլ ունեն իրենց հստակ ձևավորված ոճերը, Laika – ն հիմնականում ստեղծում է շատ մանրակրկիր և բնական տեսարաններ, իսկ Ardman – ը ավելի մուլտիպլիկացիոն և շատ ճանաչելի բերանով և աչքերով պերսոնաժներ։ Ցավոք stop motion անիմացիան այդքան մեծ տարածում չունի, չնայած կարծում եմ, որ այդ ձևով գեղեցիկ արդյունք ստանալը կարող է ավելի հեշտ լինել, քան 3D – ով, այնպես, որ եթե մի շարք կազմակերպություններ, որոնց մոտ 3D – ն այդքան էլ լավ չի ստացվում, անցնեն Stop Motion տեխնոլոգիային կարծում եմ ընդհանուր ավելի հետաքրքիր արդյունքներ կարող են ստանալ։ Իհարկե դա այդքան էլ հեշտ չէ, և կարող է ավելի ծախսատար լինել, սակայն դա հիմնականում կախված է մտահաղացումից, անհրաժեշտության դեպքում կարելի է միայն ձեռքի տակ եղած առարկաներով ստանալ բավականին գեղեցիկ և գնահատելի արդյունք։

Իսկ ինչ վերաբերվում է համակարգչային 2D անիմացիային, կարծում եմ շատ խոսելու բան չկա, որովհետև շատ բան արդեն ասացի դասական և նկարչական անիմացիաների մասին, որովհետև 2D անիմացիան կարելի է բաժանել երկու տեսակի՝ նկարչական, որտեղ դասական, կամ նկարչական անիմացիայի նման յուրաքանչյուր կադրը պետք է նկարել, և վեկտորային, որի ժամանակ արդեն անիմացիայի շարժման կառուցման մի մասն անում է համակարգիչը։ Դե առաջին կետը բավականին նման է դասական անիմացիային, այն բացառությամբ, որ նկարում ենք համակարգչում, իսկ երկրորդ կետը հիմնականում ավելի մեծ տարածում ունի բազմասերիանոց մուլտֆիլմերում։ Իսկ ինչ որ վերաբերվում է Մեծ էկրան դուրս եկածներին, հիմնականում կառանձնացնեի ռեժիսոր Թոմ Մուրի աշխատանքները, որոնք տարբերվում են իրենց ոճով։ Ինչ որ վերաբերվում է ծրագրային մասին, ժամանակին տարածված էր Adobe Flash ծրագիրը, որը հետագայում դարձավ Adobe Animate, իսկ հիմա ավելի հաճախ օգտագործում են Toon Boom Harmony – ն, որն ավելի զարգացած հնարավորություններ ունի, որոշ դեպքերում էլ օգտագործում են Moho ծրագիրը, որը մի փոքր տարբերվում է իր տրամաբանությամբ, սակայն թույլ է տալիս ավելի ճկուն աշխատել ոսկորների հետ։ Նոր թվարկեցի 2D անիմացիայի ծրագրերը։ Իսկ ինչ վերաբերվում է 3D – ին, Pixar – ը ունի իր սեփական ծրագիրը որը մեզ հասանելի չէ։ Ընդհանուր ինդուստրիայում անիմացիաները սովորաբար անում են Autodesk Maya – ով, նաև այդ ոլորտում բավականին լավն են Blender – ը և Cinema 4D – ն, սակայն դրանց ավելի շատ օգտագործում են motion design – ում, բարդ սիմուլացիաներում լավագույնը համարվում է Hudini – ն, իսկ 3D sculpting – ում (3D քանդակագործության) առաջատար է համարվում Zbrush – ը։ Այնպես որ, եթե ցանկանում եք ուսումնասիրել 3D կամ 2D անիմացիան կարող եք հաշվի առնել, թե որ դեպքում որ ծրագիրն է ավելի շատ օգտագործվում։

Ժամանակակից մուլտիպլիկացիան Ռուսաստանում

ԽՍՀՄ — ի փլուզումից հետո դժվար ժամանակներ սկսվեցին մարդկանց համար։ ԵՎ մուլտարտադրության գործունեությունը ժամանակավորապես կանգ առավ։ Այդ շրջանում առաջին մասնավոր մուլտիպլիկացիոն ստուդիան Pilot — ն էր, այն հիմնադրել են Ալեքսանդր Թաթարսկին և Անատոլի Պրոխորովը։ Որոշ ժամանակ անց նրա հիման վրա որոշվեց ստեղծել մեկ այլ ստուդիա՝ «Студия анимации Петербург»՝ մի նոր ավանգարդային պրոյեկտ ստեղծելու նպատակով։ Խոսքը գնում է «Смешарики» մուլտֆիլմի մասին, այդ մուլտֆիլմը կարելի է համարել ամենամեծ մուլտիպլիկացիոն պրոյեկտը Ռուսաստանում, որն իր սցենարային նուրբ մոտեցումներով արդեն հետխորհրդային մի ամբողջ սերունդ է կրթել։ «Смешарики» մուլտֆիլմը ստեղծել են Իլյա Պոպովը և Սալավատ Շայխինուռովը։ Նրանք մտահաղացում ունէին ստեղծել մի մեծ կրթական նախագիծ՝ «աշխարհ առանց բռնության» թեմայով, և կանգ առան հսկայական մուլտիպլիկացիոն պրոյեկտի ստեղծման վրա։ Այդ մասշտաբի բազմասերիա մուլտֆիլմի ստեղծումը այն ժամանակ անհեթեթություն էր թվում, սակայն արդյունքը ոչ միայն արդարացրեց ծախսերը, ալև ռուսական անիմացիան հասցրեց մի նոր մակարդակի։ «Смешарики» պրոյեկտը շատ է տարբերվում աշխարհի ցանկացած այլ բազմասերիա մուլտֆիլմից։ Այն հետաքրքրում է մեծահասակների և հասկանալի է երեխաներին։ «Смешарики» մուլտսերիալի հիանալի սցերնարների ետևում կանգնած է մի մարդ՝ Ալեքսեյ Լեբեդևը, հենց նա է ստեղծել այն բանաձևը, որի շնորհիվ Սմեշարիկներն այդպես գրավում են մեզ։

«Студия анимации Петербург» ստուդիան դարձավ հսկայական կազմակերպություն և անվանափոխվելով դարձավ «РИКИ»։ Այժմ այն բազմաթիվ մուլտֆիլմերի հեղինակ է՝ «Смешарики» «Фиксики», «Малышарики», «Тима и Тома» և այլն։

Մյուս ռուսական խոշորագույն մուլտիպլիկացոն ստուդիան է «Мельница» — ն, որը ստեղծել է այնիսի սերիալներ ինչպիսիք են՝ «Лунтик», «Барбоскины», «Три богатыря» և այլ շատ մուլտֆիլմեր։

Կան նաև այլ բավականին մեծ տարածում ստացած մուլտսերիալներ «Маша и Медведь», «Три кота» և այլն։

«Союз мультфильм» կազմակերպությունը կարծես նոր ոճ է գտել, սակայն ժամանակակից աշխարիհի հետ ինտեգրվելու փորձը բավականին անհաջող է։ Իսկ ստուդիայի նախկին ժամանակների հետ համեմատելն անիմաստ է։ Իհարկե լինում են բավականին լավ ստացված կարճ պրոյեկտներ, սակայն դրանք չեն դառնում ստուդիայի հիմնական արդադրությունը։

Ժամանակակից մուլտիպլիկացիան Հայաստանում

Հայաստանի պարագայում ԽՍՀՄ — ի փլուզումից հետո եղավ նման պատմություն, սակայն մեծ մասշտաբներով ոչ մի մուլտարտադրության գործունեություն չծավալվեց մինչ օրս՝ 2025թ․ — ը։ Այժմ հիմնական կազմակերպությունը, որ զբաղված է ինքնուրույն մուլտարդադրությամբ Սահակյանց ստուդիան է, որը հիմնել է հայտնի մուլտիպլիկատոր Ռոբերտ Սահակյանցի որդի Դավիթ Սահակյանցը։ Ստուդիան ունի նկարած երկու լիամետրաժ մուլտֆիլմ՝ «Անահիտ» և «Օլիմպիկոս», երկու մուլտֆիլմն էլ սստեղծված են 2D տեխնոլոգիայով։ Բացի այդ ստուդիան ունի մի քանի կարճամետրաժ և մի շարք կրթական մուլտֆիլմեր, իսկ մնացածը հիմնականում գովազդներ և անիմացիոն հոլովակներ են։ Սահակյանց ստուդիան աշխատում է հիմնականում 2D անիմացիայով, սակայն որոշ տեղերում օգտագործում է թեթև 3D։ Դա միակ անիմացիոն ստուդիան չէ Հայաստանում, սակայան մնացածները, սովորաբար, արտասահմանյան պատվերներ են կատարում։ Կարելի է ասել, Հայաստանում լավ մուլտիպլիկատոր մասնագետներ կան, սակայն մեծ քանակությամբ որակյալ մուլտֆիլմեր չեն ստեղծում՝ հիմնականում ֆինանսավորման և պահանջարկի բացակայության պատճառով։

Հայկական քիչ հայտնի stop motion մուլտֆիլմ

Ամփոփում

Կարծում եմ կարելի է համաշխարհային մուլտֆիլմերի պատմության թեման այսքանով եզրափակել։ Մենք անդրադարձանք անիմացիայի պատմությանը՝ ստեղծումից մինչ մեր օրերը, առանձնացնելով  տարբեր ճյուղեր, և հիմա մենք հասել ենք անիմացիայի այն մակարդակին, որ ինչ-որ բան պատկերելու համար գրեթե սահմանափակում չկա։ Ով իրոք, որակյալ մուլտֆիլմ ստեղծելու բանալին կայանում է, ոչ թե նորարարության մեջ, այլ գաղափարի և այդ գաղափարը հանդիսատեսին ճիշտ հասցնելու մեջ։